Testament a zachowek

Polskie prawo zapewnia wolność w wyrażeniu swojej woli na wypadek śmierci. Odzwierciedleniem tej wolności jest tzw. zdolność testowania, czyli do sporządzenia ważnego testamentu i odwołania go. Dzięki temu niemal każda osoba dorosła może – niezależnie od przewidzianej przez ustawodawcę kolejności dziedziczenia - samodzielnie zdecydować, jak jej majątek zostanie rozdysponowany po jej śmierci. Może to doprowadzić do sytuacji, gdy najbliższa rodzina zostanie w takim testamencie pominięta. Czy w takim wypadku pominiętym członkom rodziny przysługują jakieś prawa? Na to i wiele innych pytań znajdą Państwo odpowiedź w niniejszym artykule.

Ochrona osób najbliższych

Chociaż polski ustawodawca gwarantuje wolność w decydowaniu o losach spadku, to jednak nie jest ona bezwarunkowa. Polskie prawo zapewnia bowiem ustawową ochronę interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy przed krzywdzącym je rozrządzeniem testamentowym. Ochrona ta wyraża się w instytucji zachowku, uregulowanej w art. 991-1011 Kodeksu cywilnego.

Czym jest zachowek i kto może z niego skorzystać?

W Kodeksie cywilnym zachowek został określony jako ułamkowa wartość tego, co uprawniony do zachowku uzyskałby ze spadku wówczas, gdyby dziedziczenie po zmarłym odbywało się według porządku ustawowego. Ponieważ instytucja zachowku oparta jest w założeniu na istnieniu szczególnie bliskiej więzi rodzinnej, krąg osób uprawnionych do wystąpienia z roszczeniem z tego tytułu został przez ustawodawcę określony dość wąsko.

I tak – zgodnie z art. 991 §1 Kodeksu cywilnego uprawnionymi do zachowku są małżonek, zstępni (dzieci, wnuki itd.) oraz rodzice spadkodawcy. Należy przy tym pamiętać o tym, że uprawnienie do zachowku przysługuje wyłącznie tym osobom, które w danym konkretnym przypadku dziedziczyłyby po spadkodawcy na podstawie ustawy.

Przykład: Jeżeli spadkodawca w chwili śmierci miał żyjących rodziców, małżonka oraz dzieci, a żadne z nich nie zostało w testamencie uwzględnione, wówczas roszczenie z tytułu zachowku będzie przysługiwało wyłącznie małżonkowi oraz dzieciom, bowiem to oni byliby powołani do spadku według ustawowej kolejności dziedziczenia.

W jakiej wysokości należny jest zachowek?

Podstawowym kryterium, według którego ustalana jest wysokość zachowku jest wiek osoby uprawnionej i jej zdolność do pracy. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – wysokość ta wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych wypadkach zachowek obejmuje połowę wartości tego udziału.

Jak dochodzić zapłaty zachowku?

W pierwszej kolejności należy podkreślić, że samo rozliczenie należności z tytułu zachowku nie wymaga żadnej szczególnej formy i może nastąpić nawet w drodze ugody. W praktyce jednak najczęściej konieczne jest dochodzenie roszczenia z tytułu zachowku na drodze sądowej. Należy wówczas wystąpić z powództwem o zapłatę do sądu właściwego według ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.

Ile jest czasu na dochodzenie zachowku?

Niezwykle istotnym jest, że roszczenie o zapłatę zachowku jest ograniczone czasowo. Uprawniony może dochodzić przed sądem zapłaty należnego mu zachowku w okresie 5 lat, licząc od dnia ogłoszenia testamentu. Po tym czasie uprawnienie to co prawda nie wygasa, ale zobowiązany do zapłaty zachowku może podnieść zarzut przedawnienia i uchylić się od jego zapłaty.

Podsumowanie

Chociaż na pozór instytucja zachowku może wydawać się prosta i intuicyjna, w praktyce należy do najbardziej skomplikowanych instytucji prawa spadkowego. Istnieje wiele czynników wpływających na ustalenie wysokości zarówno udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku (m.in. niegodność dziedziczenia, zrzeczenie się spadku, wydziedziczenie, odrzucenie spadku), jak i wysokości samego zachowku (dokonanie przez spadkodawcę darowizn, zapisów windykacyjnych). Co więcej, istnieje wiele sytuacji, w których żądanie zachowku w ogóle nie będzie dopuszczalne. Z tych względów w sprawach dotyczących ustalenia prawa do zachowku niezbędna jest wnikliwa analiza każdego indywidualnego przypadku, przy której nieoceniona jest pomoc profesjonalisty.